شنبه دوم اسفند ماه ۱۳۹۳ برای منجمان و کیهان شناسان کشور و بخصوص مدیران و دست‌اندرکاران طرح رصدخانه ملی ایران روزی با اهمیت و به یاد ماندنی است. در شامگاه این روز آینه اصلی تلسکوپ ملی ایران ـ با وزنی حدود ۴ تُن و در جبعه‌ای به ابعاد ۱/۴ × ۴/۲ × ۴/۲ متر ـ سوار بر تریلی عظیمی که سه هفته پیش از این تاریخ از فنلاند به راه افتاده بود سرانجام به پژوهشگاه دانش‌های بنیادی رسید و با دقت و احتیاط به کمک جرثقیلی قدرتمند در آشیانه‌ای در باغ لارک قرار داده شد تا بعداً پس از تکمیل زیرساخت ها و تجهیزات لازم، به محل رصدخانه در قلۀ گرگش در منطقۀ کاشان حمل و در محفظۀ تلسکوپ نصب شود.
آینۀ اصلی اساسی‌ترین و تعیین‌کننده‌ترین جزء تلسکوپ است و آماده شدن آن پایان مرحلۀ مهمی در پیشرفت طرح رصدخانه ملی است. حالا این سازۀ بزرگ و بسیار حساس، پس از مدتها انتظارِ همراه با نگرانی و هیجان و اشتیاق، خوشبختانه صحیح و سالم به ایران رسیده و قدری از خستگی‌ها را از تن مدیران و کارکنان طرح رصدخانۀ ملی ایران به در برده است. صرفِ حضور این آینه در ایران، چنانکه یکی از مدیران طرح رصدخانه گفته است، بی‌گمان موجب دلگرمی و اشتیاق همکاران طرح در اجرای مراحل دیگر و همچنین ترغیب مسئولان دولتی به حمایت مستمر و ایفای به موقع تعهدشان در قبال این طرح ملی خواهد بود.
در مراسم استقبال و رونمایی از محمولۀ گرانقدری که دوم اسفند به باغ لارک رسید، علاوه بر کارکنان طرح رصدخانه و بعضی محققان پژوهشکدۀ نجوم و پژوهشگاه، تعدادی از مسئولان و مدیران کشورـ از جمله معاون علمی و فناوری رییس جمهوری و مدیران آن معاونت، وزیر علوم و تحقیقات و فناوری، معاون پژوهش و فناوری وزیر علوم، رئیس کمیسیون عمران مجلس و نیز نمایندگان منطقۀ کاشان در مجلس، نمایندگانی از سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور، هیئت رئیسۀ دانشگاه کاشان، و رییس پژوهشگاه دانش‌های بنیادی حضور داشتند.
مشخصات فنی آینۀ تلسکوپ ملی
قطر آینۀ تلسکوپ ملی ۳/۴ متر، ضخامتش ۱۸۴ میلی‌متر، و وزن آن در حدود ۴تُن است. شیشۀ این آینه با دقت زبری حدود ۶/۰ نانومتر تراش داده شده و اَبیراهی سطح آن کمتر از ۷ نانومتر است. این هر دو مقدار بهتر از آنی است( به ترتیب ۲ نانومتر و ۱۵ نانو متر) که بنا به قرارداد انتظار می‌رفته است. ضریب انبساط شیشۀ سرامیکی این آینه از مرتبۀ ۷-۱۰ بر درجۀ کلوین است، یعنی آینه به ازای یک درجه تغییر دما فقط در حدود یک میکرون تغییر می‌کند. به عبارت دیگر حساسیت این شیشه به دما حدود حساسیت شیشه‌های معمولی است. شعاع انحنای آینه ۵۰۶۰ میلی‌متر و نسبت این شعاع به قطر آینه ۱/۴۹ است ـ یعنی اینکه آینه بسیار سریع است و میدان دید وسیعی دارد، چنین آینه‌ای توانایی‌های زیادی، از جمله در تصویربرداری و طیف‌نگاری همزمان و همچنین در پرتوگیری از طول موج‌های مرئی و نامرئی، به تلسکوپ می‌دهد.
آینۀ تلسکوپ ملی از سفارش تا تحویل
هر یک از مراحل میانی تولید آینۀ تلسکوپ ملی مستلزم تلاش‌های مستمر از جمله در مطالعات و انتخاب سازندگان، مذاکرات و عقد قرارداد در خارج، چانه‌زنی برای دریافت اعتبارات مصوب در داخل، مواجهه با مشکلات ناشی از تحریم اقتصادی، آزمون و تأیید محصول در مراحل مختلف، و رایزنی‌های متعدد در داخل و خارج بوده است. در هر حال فرایندهای مربوط به سفارش، قرارداد، برش، صیقل، آزمون، و تحلیل شیشۀ آینه از بهار سال ۱۳۸۸ تا زمستان ۱۳۹۳ طول کشیده است.
برای خرید شیشۀ خام، پس از یک سال مطالعه و مقایسۀ مشخصات فنی و شرح خدمات و پیشنهادهای دو شرکت خارجی رقیب، سرانجام شرکت آلمانی SCHOTT انتخاب و پس ازچندین ماه مذاکره قراردادی با آن بسته شد. در مرحلۀ بع
دی کارِ صیقل شیشه پس از مطالعات و مذاکرات اولیه با چند شرکت اروپایی، به شرکت فنلاندی OPTEON سپرده شد. این شرکت به اتکای دانش فنی اعلای خود پیشینۀ موفقی در صیقل آینه برای تلسکوپ‌های معروف جهان دارد. از جمله تراش و صیقل تلسکوپ فضایی هِرشِل متعلق به سازمان فضایی اروپا در همین شرکت انجام گرفته است. ابزاری که برای صیقل آینۀ تلسکوپ ملی ایران به کار رفته همانی است که در صیقل آینۀ تلسکوپ هِرشِل از آن استفاده شده است. در هر حال، کارشناسان اپتیک پس از آزمون‌هایی در چند مرحله، کیفیت آینۀ تلسکوپ ملی را عالی و حتی در نوع خود بی‌نظیر دانسته‌اند .
فرآیند کنترل کیفیت آینه و انجام دادن آزمون‌های تکمیلی منجر به کسب تجربه و انتقال دانش آزمون اپتیک با ابعاد بزرگ شده است که یکی از دستاوردهای مهم این بخش از پروژه رصد خانه ملی ایران محسوب می شود.
جایگاه آینۀ تلسکوپ ملی در منطقه و در جهان
تلسکوپ ۳/۴ متری رصدخانه ملی در مقایسه با تلسکوپ‌های بزرگ جهان به طور کلی در ردۀ متوسط قرار می‌گیرد، اما کیفیت اعلای آینه‌اش کارآیی آن را در بسیاری وجوه تا حد برترین و مدرن‌ترین تلسکوپ‌های جهان بالا خواهد برد. در شیشۀ سرامیکی این آینه هیچ حباب یا ناخالصی بیش از ۲/۰ میلی متر وجود ندارد. دقت تسطیح و ابیراهی سطح این شیشه، چنانچه گفته شد، بسیار خوب و شکل منحصر به فرد آن هذلولیِ بسیار نزدیک به سهموی است. کوچک بودن ضریب انبساط گرمایی شیشۀ این آینه هم یکی دیگر از خصوصیاتی است که آن را برای استفاده از سیستم “اپتیک فعال” بسیار مناسب می‌کند. استفاده از اپتیک فعال در تلسکوپ موجب می‌شود که ابیراهی اپتیک به حداقل برسد و کیفیت و وضوح تصویر نهایی بالا برود.
بسیاری از این ویژگی‌های آینۀ تلسکوپ ملی در هیچ یک از تلسکوپ‌های کشورهای منطقۀ خاورمیانه یافت نمی‌شود. به عبارت دیگر، در میان تلسکوپ‌های اروپایی مستقر در ناحیه‌ای از جزایر قناری تا هندوستان، آینه‌ای با چنین کیفیت و حساسیتی وجود ندارد.
